Okres prac polowych dobiega końca. Większość maszyn i urządzeń rolniczych nie będzie już wykorzystywana przez rolników aż do pierwszych prac wiosennych. Nowoczesne maszyny i urządzenia rolnicze mają złożoną budowę i są drogie, dlatego ich użytkowanie wymaga od rolnika odpowiedniej wiedzy i umiejętności obsługi aby ich okres użytkowania był jak najdłuższy. Większości maszyn i narzędzi rolniczych ma wspólną cechę, jest nią sezonowość użytkowania. Najczęściej jest to krótka, bardzo intensywna eksploatacja, po której następuje okres postoju, trwający nawet kilka miesięcy. Mając na uwadze ten fakt można stwierdzić że stan techniczny maszyn, obok jakości ich wykonania i poprawności konstrukcji, jest podstawowym czynnikiem warunkującym ich prawidłową i bezpieczną eksploatację. W okresie jesienno-zimowym, po zakończeniu prac polowych, można dokonać przeglądu stanu technicznego maszyn i ciągników rolniczych. Wskazane jest, aby taki przegląd przeprowadzić bezpośrednio po zakończeniu określonych prac daną maszyną, gdyż wtedy najlepiej wiemy i pamiętamy, jakie zespoły robocze ostatnio nie funkcjonowały prawidłowo. Lepiej byłoby, gdybyśmy wszelkie usterki usuwali na bieżąco, ale bardzo często nie ma wystarczająco czasu na wykonanie tych czynności. Na pewno nie powinniśmy tych prac przeglądowych pozostawiać do następnego sezonu, gdyż może się okazać, że nie znajdziemy wtedy również wystarczająco wolnej chwili na ich wykonanie i praca taką maszyną nie będzie bezpieczna. Konieczność konserwacji sprzętu rolniczego oparta jest na znanym fakcie, że zniszczenia korozyjne niezabezpieczonych maszyn podczas ich przechowywania są większe niż podczas eksploatacji. Konserwacja przeprowadzana jest po zakończonym sezonie pracy, a jej celem jest racjonalne przygotowanie sprzętu do przechowywania przez dłuższy okres czasu.
Czas przechowywania jest znacznie zróżnicowany dla poszczególnych maszyn np. stosunkowo krótki dla ciągników i maszyn uprawowych, a długi dla kombajnów zbożowych, buraczanych itp. Stąd przebieg konserwacji sprzętu jest zależny od sposobu i długości okresu przechowywania. Na obsługę konserwacyjną składają się następujące prace: czyszczenie i mycie, usuwanie korozji oraz wykonanie zabezpieczeń antykorozyjnych, miejscowe uzupełnianie smarów, demontaż wybranych zespołów lub wyposażenia, ustawienie i zabezpieczenie maszyn podczas przechowywania.
Przygotowując maszynę do przechowywania należy ją dokładnie oczyścić z błota, piasku i pyłu oraz dokładnie umyć. Czyszczenie jest pierwszą czynnością konserwacyjną. Polega na usunięciu z maszyny gleby, resztek słomy, trawy, obornika itp. za pomocą odpowiednich szczotek i skrobaków. Czyszczenie prostych narzędzi, np. pługów jest łatwą czynnością, lecz w przypadku maszyn złożonych, np. kombajnów zbożowych stanowi pewien problem. Czynnością poprzedzającą czyszczenie kombajnu jest jego uruchomienie i krótka praca na maksymalnych obrotach bębna młócącego i wentylatora, co spowoduje usunięcie znacznej części zanieczyszczeń. Skuteczne oczyszczenie wnętrza kombajnu wymaga demontażu sit podsiewacza i klepiska, zeskrobania zbitych i przyklejonych zanieczyszczeń oraz usunięciu lżejszych zanieczyszczeń sprężonym powietrzem. W przypadku rozsiewaczy nawozów mineralnych zaleca się czyszczenie na polu bezpośrednio po zabiegu z uwagi na agresywne działanie użytych chemikaliów i możliwość zatruć inwentarza. Umyć i oczyścić należy wszystkie podzespoły, zwracając szczególną uwagę na te, które w czasie pracy ulęgają silnemu zanieczyszczeniu, np. zespoły robocze maszyn uprawowych, do nawożenia, chemicznej ochrony roślin, przenośniki w maszynach do zbioru okopowych. Maszyny stosowane do zbioru materiałów słomiastych (prasy, przyczepy zbierające, itp.), kombajny do zbioru zbóż lub zielonkowe powinny być gruntownie oczyszczone z pozostałości roślinnych (zielonka, siano, słoma, plewy, pył, itp.), gdyż materiał taki wchłania wilgoć, co sprzyja procesom korozyjnym. Ponadto istnieje niebezpieczeństwo żerowania różnych gryzoni, które mogą spowodować uszkodzenia elementów lub części instalacji elektrycznej, hydraulicznej i pneumatycznej, a także elementów uszczelniających (uszczelniaczy gumowych, fartuchów lub elastycznych osłon).
Aby uzyskać dobry efekt mycia, należy w pierwszej kolejności usunąć większe partie zanieczyszczeń, a następnie użyć wody. Unikać mycia pod ciśnieniem w temperaturze otoczeni poniżej 10oC i kierowania strumienia wody bezpośrednio na urządzenia elektryczne, węzły łożyskowe, uszczelki, przekładnie, korki wlewu oleju i zbiornika paliwa, układ wydechowy silnika, filtry powietrza silnika i kabiny. Przy użyciu myjni wysokociśnieniowej utrzymywać odległość co najmniej 30 cm między dyszą a mytą powierzchnią i kierować strumień wody (bez używania chemikaliów) pod kątem co najmuje 25o (nie kierować strumienia prostopadle), pod ciśnieniem nie przekraczającym 60 bar i o temperaturze nie większej niż 60oC. Właściwą praktyką jest oczyszczenie użytej wody przez zgromadzenie jej w odpowiednich zbiornikach i pozostawienie na określony czas w celu rozdziału zanieczyszczeń, w szczególności odzyskanie oleju oraz kontrolowane usunięcie pozostałości. Do mycia zastosować można roztwory alkaliczne (wodorotlenek sodu) lub środki emulgujące (roztwory wodne). Podczas mycia wygodnie jest ustawić maszynę na pochyłości, otworzyć wszystkie pokrywy przeglądowe, a po oczyszczeniu i umyciu pozostawić ją w miejscu przewiewnym w celu osuszenia.
Kolejną, ważną czynnością po myciu maszyny jest nasmarowanie maszyny według schematu zamieszczonego w instrukcji maszyny. W celu zabezpieczenia na okres zimowy łożysk (zarówno tocznych jak i ślizgowych) oraz przekładni zębatych, prowadnic i mechanizmów zębatkowych występujących w maszynach rolniczych należy pokryć je smarem. Ilość nowo wtłoczonego smaru do węzła tarcia powinna być wystarczająco duża, aby usunąć z łożysk tocznych lub ślizgowych zużyty smar, zawierający agresywne substancje, opiłki lub wodę, która przypadkowo mogła się dostać do wnętrza podczas mycia. Smarem stałym smarowane są łożyska, otwarte przekładnie zębate, prowadnice, wałki, osie dźwigni, elementy ruchome jak np. tłoczyska siłowników hydraulicznych, listwy nożowe, przeguby kuliste itp. Jeżeli zaopatrzone są w smarowniczki (kalamitki), wciskamy przez nie smar za pomocą smarownic, po uprzednim oczyszczeniu zaworków.
Konieczna jest także wymiana lub uzupełnienie oleju występującego w skrzyniach przekładniowych i układach hydraulicznych. Na okres przechowywania maszyn demontażowi podlegają głównie pasy napędowe, łańcuchy, przenośniki taśmowe, listwy nożowe i akumulatory. W maszynach wyposażonych w sprężyny pracujące na ściskanie lub rozciąganie zaleca się zmniejszenie ich napięcia, np. sprężyn w zaworach sterujących i przeciwkroplowych oraz w układach stabilizacji belki polowej opryskiwaczy, a także w zabezpieczeniach sprężynowych elementów roboczych niektórych maszyn.
Pasy napędowe po zdjęciu z kół należy umyć w ciepłej wodzie, osuszyć i przesypać talkiem, a następnie przechowywać w zaciemnionym pomieszczeniu z dala od urządzeń grzewczych. W przypadku trudności w demontażu pasów należy je poluzować, zakonserwować i pozostawić na dotychczasowym miejscu. Przenośniki po umyciu i osuszeniu należy poddać naprawie, a następnie po zrolowaniu przechowywać tak, jak pasy napędowe. Przekładnie zębate i łańcuchowe nie osłonięte należy umyć olejem napędowym, a po osuszeniu koła zabezpieczyć środkiem antykorozyjnym. Konserwacja łańcuchów występujących w maszynach rolniczych polega na ich zdemontowaniu i wymyciu w nafcie lub silnym strumieniem gorącej wody. Wysuszone łańcuchy należy zakonserwować smarem grafitowym, a następnie owinąć papierem parafinowym i przechowywać w magazynie lub zamontowane bez napinania na przekładni. Podobny przebieg ma konserwacja listew nożowych kombajnów i kosiarek.
W czasie dłuższego postoju maszyn należy wymontować z nich akumulatory, a następnie sprawdzić poziom i gęstość roztworu elektrolitu oraz napięcie poszczególnych ogniw. Konserwacja akumulatora zależna jest od jego rodzaju tzn. czy jest to akumulator obsługowy czy też bezobsługowy. W każdym przypadku po wyjęciu akumulatora należy go oczyścić, zaciski posmarować wazeliną techniczną i przechowywać w pomieszczeniu o dodatniej temperaturze z dobrą wentylacją. W przypadku akumulatora obsługowego należy sprawdzić poziom elektrolitu a w razie potrzeby uzupełnić go wodą destylowaną oraz naładować do napięcia nominalnego. W trakcie przechowywania co 4-6 tygodnie sprawdzać poziom elektrolitu i stan naładowaniu oraz ewentualnie uzupełniać i ładować. Gęstość elektrolitu akumulatora naładowanego powinna wynosić 1,26 – 1,28 g/cm3 a napięcie w poszczególnych ogniwach w granicach 1,75- 2,0 V.
Zabezpieczenie pojazdów lub maszyn samojezdnych wymaga dodatkowo zakonserwowania silnika. Po dokładnym umyciu silnika z zewnątrz w bezpiecznym rozpuszczalniku (lecz nie w oleju napędowym, co jest często praktykowane) uruchomić silnik, w celu podgrzania oleju silnikowego, a następnie spuścić olej i wymienić wkład filtru oleju. Napełnić misę olejową świeżym olejem, o zalecanej jakości i lepkości. Ponieważ zużyty olej zawiera szkodliwe związki chemiczne, powstałe w wyniku procesu pracy silnika wskazana jest wymiana oleju po sezonie i przechowywanie silnika ze świeżym olejem. W przeciwnym wypadku dochodzi do szybkiego zużycia korozyjnego powierzchni cylindrów i czopów wału korbowego.
Kolejnym etapem jest sprawdzenie stanu powłok malarskich. W czasie użytkowania maszyn i narzędzi, ulegają one licznym uszkodzeniom. W miejscach pęknięć, bądź zadrapań farby gromadzą się zanieczyszczenia i pojawiają się ogniska korozji. Należy je niezwłocznie usunąć przy pomocy drucianej szczotki, papieru ściernego bądź ręcznej szlifierki. Ślady korozji i łuszczące się powłoki malarskie są usuwane za pomocą stalowych szczotek i papieru ściernego. Powierzchnie te następnie należy umyć i odtłuścić za pomocą benzyny lub trójchloroetylenu. Na osuszoną powierzchnię nałożyć nową warstwę farby podkładowej, a po jej wyschnięciu emalię nawierzchniową. Najprostszym sposobem nanoszenia środków konserwujących jest używanie pędzla. Jednak w przypadku konserwacji dużych maszyn byłoby to zbyt czasochłonne. Można wtedy posłużyć się sprężarką powietrza z lancą do konserwacji, za pomocą której dokładniej i łatwiej nanosimy preparat na maszynę. Powierzchnie wytarte, które nie są zabezpieczane powłokami malarskimi, można zabezpieczyć środkami ochrony czasowej – odpowiednimi preparatami antykorozyjnymi albo warstwą smaru konserwacyjnego. Powierzchnie malowane muszą być odtłuszczone a następnie pokryte farbą podkładową i nawierzchniową farbą antykorozyjną. Niedokładne wykonanie tych czynności zmniejsza skuteczność nowo nałożonej warstwy ochronnej. Szczególnie wrażliwe na korozję są elementy z cienkich blach.
Najczęściej stosowanymi ochronnymi powłokami antykorozyjnymi są: farby, oleje, smary konserwujące, powłoki metalowe i bitumiczne, powłoki z tworzyw sztucznych, lotne inhibitory korozji. Do konserwacji przeciwkorozyjnej nie należy stosować zużytych olejów i smarów, ponieważ może to spowodować szybkie korodowanie metalu na skutek zawartych w zużytym smarze agresywnych substancji.
Sprzęt rolniczy musi być odpowiednio przechowywany. Najlepszym sposobem jest jego przechowywanie w pomieszczeniach zamkniętych. Pomieszczenia takie z utwardzonym podłożem najlepiej zabezpieczają przed opadami deszczu i gromadzeniem się śniegu. Maszyny i narzędzia powinny być ustawione na klockach i podpórkach. Przy braku odpowiedniej ilości pomieszczeń zamkniętych, na placach otwartych powinny być ustawione te maszyny i urządzenia, które są w najmniejszym stopniu skomplikowane i posiadają konstrukcję najmniej narażoną na działanie czynników atmosferycznych. Ponadto plac na którym je przechowujemy powinien mieć utwardzone podłoże ze spadkiem, który będzie ułatwiał spływ wody opadowej.
Optymalne warunki przechowywania zapewniają pomieszczenia zamknięte, szczególnie dla ciągników i maszyn złożonych (kombajny, czyszczalnie itp.). Wskazane jest wówczas uniesienie osłon maszyn, umożliwiające krążenie powietrza, co zapobiega gromadzeniu się wilgoci na zespołach. Jeżeli układ chłodzenia silników spalinowych był wypełniony wodą, wówczas należy ją spuścić z bloku cylindrowego i chłodnicy. Należy także usunąć wodę z pompy opryskiwacza poprzez obracanie wałkiem napędowym. Pozostawienie wody w pompie bywa przyczyną jej zimowego zniszczenia. Maszyny na postój należy ustawić na wyrównanym i utwardzonym podłożu z możliwością odpływu wód opadowych. Koła powinny być odciążone – maszyny ustawione na podporach, koła uniesione nad podłoże i spuszczone w nich powietrze do połowy ciśnienia roboczego. Jeżeli maszyny są przechowywane bez zadaszenia, ogumienie należy pomalować farbą aluminiową lub osłonić pokrowcami. W przypadku przechowywania opon i innych elementów gumowych w pomieszczeniach zamkniętych, sposób ich zabezpieczenia jest taki sam jak pasów klinowych. Pomieszczenia do przechowywania maszyn powinny spełniać wymagania zawarte w przepisach prawa budowlanego, które określają wymagane odległości od produktów naftowych, nakazują stosowanie do budowy niepalnych materiałów oraz konieczność skutecznego wentylowania pomieszczeń i wyposażenia w sprzęt przeciwpożarowy.
Pamiętajmy, że nawet najlepsza maszyna nie jest odporna na czynniki atmosferyczne. Właściwe zabezpieczenie na zimowy postój maszyn i urządzeń do produkcji rolnej, pozwoli przedłużyć okres ich eksploatacji i uniknąć przykrych awarii i często kosztownych wydatków na ich usunięcie. Ponadto praca taką maszyną będzie bezpieczniejsza.

Opracował: A. Miecznikowski
Placówka Terenowa KRUS w Makowie Mazowieckim
ul. Gen. Pułaskiego 25
Tel. (29) 7172621, (29) 7142713
e-mail: makowmazowiecki@krus.gov.pl